Zrozumienie Słowacji – zdefiniowanie jej tożsamości i pojęcie mentalności – to nie lada wyzwanie. Nie tylko dla obserwatorów przyglądających się temu państwu zza miedzy, ale również dla samych Słowaków. Pomimo, że słowacka tożsamość to zagadnienie niezwykle delikatne dla mieszkańców podnóża Tatr, to jeden z nich – Rudolf Chmel – wnikliwie mu się przygląda, a często wręcz dekonstruuje.
Rudolf Chmel – literaturoznawca, publicysta, polityk, jest jednym z czołowych intelektualistów słowackich. Co niezwykle ważne i cenne dla społeczeństwa słowackiego, nie boi się dekonstruować mitów i uwydatniać słabości, z którymi do dzisiaj nie uporało się młode państwo słowackie. Przemyślenia Chmela, które w formie zbiorów wcześniej publikowane były za naszą południową granicą, w tym roku doczekały się wydania polskiego. Krakowskie Międzynarodowe Centrum Kultury, które specjalizuje się w zagadnieniach kultury i tożsamości krajów Europy Środkowej, wydało „Kompleks słowacki” – zbiór esejów wybitnego Słowaka.
Eseje Rudolfa Chmela zebrane w „Kompleksie słowackim” dotykają kwestii centralnych dla słowackiej tożsamości i społeczeństwa – liberalizmu, otwartości społeczeństwa, uprzedzeń, stosunku do Węgier i Węgrów lub wokół nich orbitują – opisują historię słowackiej krytyki literackiej i eseju, przybliżają sylwetki ważniejszych słowackich intelektualistów.
Dwie pierwsze części publikacji skupiają się na kluczowych kwestiach, na tym tytułowym kompleksie. Chmel wędruje przez dzieje Słowacji – od przebudzenia narodowego, przez autonomię po współczesne niezależne państwo – by pokazać jak niegdyś Słowakom daleko było do liberalizmu i jak ten dystans wcale się nie zmniejszył w ostatnich dwóch dekadach. Niejako drugim filarem tego zagadnienia są rozważania autora i konfrontacja „zamkniętej Słowacji” ze społeczeństwem otwartym. To te dwa zagadnienia w największym stopniu dotykają problemów współczesnej Słowacji – mitologizacji historii w imię ideologii narodowej, co doprowadziło z jednej strony do wyniesienia do władzy autorytarne siły pod wodzą byłego premiera Vladimír Mečiar. Z drugiej strony natomiast do stworzenia głębokiego podziału w spojrzeniu na historię i państwowość słowacką – zmitologizowaną, mówiącą o tysiącletniej historii i ucisku narodu słowackiego oraz naukową odrzucającą postulaty ideologów skupionych wokół Macierzy Słowackiej.
Elementem definicującym tożsamość słowacką jest również stosunek do „wielkiego brata”, a więc Węgier, ale również do Czech i w niewielkim stopniu do Polski. Chmel jak przystało na człowieka Europy Środkowej (która dla niego ma niewiele wspólnego z obywatelstwem, ale raczej przede wszystkim opiera się o wspólnotę kulturową i światopogląd) przygląda się w pierwszej kolejności historycznym relacjom Słowaków i Węgrów oraz Słowaków i Czechów, a także współczesnym relacjom na wymienionych kierunkach. Rozważania Chmela wkomponowują się w dużej mierze w nasze środkowoeuropejskie rozważania – co definiuje nasze społeczeństwa i państwa oraz co je łączy już na poziomie ponadgranicznym?, czy wobec licznych konfliktów możemy jeszcze czuć wspólnotę kulturową? A jeśli już zdefiniujemy się i znajdziemy odpowiedzi na te pytania to jak blisko lub jak daleko nam do wielkiego świata Zachodu?
„Kompleks słowacki” to jeden z ciekawszych podręczników „do Słowacji” – eseje Rudolfa Chmela ukazują ślady historii w obrazie współczesnej Słowacji. Nici zależności, które rozpiął Chmel spajają dzisiejsze społeczeństwo, politykę i kulturę z pierwszymi momentami przebudzenia narodowego, okresy międzywojnia, II wojny światowej i komunizmu. Wiele słowackich problemów nadal pozostaje w fazie dyskutowania, poszukiwania kompromisów, układania się z pamięcią i przeszłością, a nawet walki o ich ostateczny kształt. Dzięki tak głębokiemu spojrzeniu eseje Rudolfa Chmela stanowią doskonałe źródło poznania charakteru i mentalności naszego południowego sąsiada.
Rudolf Chmel, „Kompleks słowacki”
Międzynarodowe Centrum Kultury
Kraków 2014